بسطام بن مصقلة شیبانیبسطام بن مَصقَلة بن هبیرة شیبانی، از رجال سیاسی و نظامی عرب در سده اول هجری می باشد. فهرست مندرجات۲ - فعالیتهای پدر بسطام ۳ - موقعیت فعالیتهای بسطام ۴ - فعالیتهای بسطام ۴.۱ - فرمانداری عین التَمْر ۴.۲ - کارگزار مصعب بن زبیر ۴.۳ - کارگزار عبدالملک مروان ۴.۴ - شرکت در جنگ با خوارج ۴.۵ - رویگردانی از حجّاج و خلافت اموی ۴.۶ - شرکت در جنگ دیرالجماجم ۵ - سرانجام بسطام ۶ - کتابنامه ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - نسب بسطامنسبش به بکربن وائل از قبیله شیبان می رسد [۱]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۳، ص۴۸۲.
۲ - فعالیتهای پدر بسطامپدرش نخست از یاران امام علی علیه السلام بود که در سال ۳۸ از سوی ایشان به فرمانداری اردشیر خُرّه، یکی از بخشهای قدیم فارس، گمارده شد؛ اما پس از خیانت به آن حضرت به شام گریخت و جزو وفادارانِ معاویه شد. [۲]
نهج البلاغه، خطبه ۴۴، ترجمه جعفر شهیدی.
۳ - موقعیت فعالیتهای بسطامروایتهایی که از فعالیتهای سیاسی و نظامی و پایان زندگی بسطام در مآخذ تاریخی ثبت شده، به دوره خلافت عبدالملک بن مروان (۶۵ـ۸۶)، پنجمین خلیفه اموی، محدود می شود. این دوره با نابسامانیهای سیاسی و شورشهای گروههای مختلف بر ضد خلافت اموی یا دشمنی آنها با یکدیگر روبرو بود. بسطام نیز در این کشمکشها برای رسیدن به قدرت فعالیت می کرد. ۴ - فعالیتهای بسطام۴.۱ - فرمانداری عین التَمْربرای نخستین بار، طبری و بلاذری [۴]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۲۹۵.
ذیل وقایع سال ۶۸ از او یاد کرده که منصب فرمانداری عین التَمْر را به عهده داشته است.
۴.۲ - کارگزار مصعب بن زبیردر این سال، عبیداللّه بن حرّ با مَصعَب بن زُبَیر، که بر حجاز و عراق تسلط یافته بود، درگیر شد و به نرسی (حوالی کوفه ) رفت. دهقان آنجا به سوی عین التمر گریخت و بسطام به او پناه داد. ابن حرّ به آنجا حمله برد، بسطام و گروهی از اهالی پایداری کردند، اما سرانجام به اسارت او درآمدند. دهقان با دادن اموالی به ابن حرّ، بسطام و دیگران را آزاد کرد. این روایت، بسطام را در جناح مصعب و از کارگزاران او نشان می دهد. ۴.۳ - کارگزار عبدالملک مرواندر سال ۷۲، بسطام و چند تن دیگر سرِ ابراهیم بن اشتر را که می خواست خلافت اموی را براندازد، نزد عبدالملک مروان بردند [۵]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۴۲.
[۶]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۴۶.
که نشان می دهد بسطام به هنگام قدرتمند شدن عبدالملک کوشیده است خود را به جناح او نزدیک سازد و جزو کارگزاران او شود.
طبری ذیل وقایع سال ۷۵، روایتی آورده که این موضوع را تأیید می کند. ۴.۴ - شرکت در جنگ با خوارجطبق این روایت، به دستور حجّاج، مُهَلَّب و ابن مِخنف به جنگ خوارجی که در رامهرمز بودند رفتند و آنان را به کازرون عقب راندند. بسطام در این جنگ همراه مهلّب بود. پس از کشته شدن ابن مخنف، حجّاج، عتاب بن وَرَقاء را به لشکر مهلّب اعزام کرد، اما به سبب اختلاف شدید عتاب با مهلّب، مهلّب برخی از اهالی کوفه، از جمله بسطام، را با خود همراه کرد و به مخالفت با عتاب واداشت. عتاب ناگزیر بازگشت و مهلّب تا یک سال همچنان با خوارج می جنگید. ۴.۵ - رویگردانی از حجّاج و خلافت امویاما روایت طبری، ذیل رویدادهای سالهای ۸۲ و ۸۳ درباره جنگ دیرالجَماجَم ، نشان می دهد که بسطام موضع سیاسی خویش را تغییر داده است؛ از حجّاج و خلافت اموی رویگردان شده و با ابن اشعث، که شورشی عقیدتی را بر ضد حجاج و بنی امیه رهبری می کرد، همکاری بسیار داشته است. ۴.۶ - شرکت در جنگ دیرالجماجمدر جنگ دیرالجماجم که حدود صد روز به درازا کشید، جَبَلة بن زَحْر، رئیس قاریان ابن اشعث، کشته شد و بسطام جانشین او گردید و نیز سرکرده قبیله ربیعه شد و در این جنگ از خود رشادتها و پایداریها نشان داد، اما سرانجام عقب نشینی کرد و برای تجدید قوا به بصره رفت، سپس با چهارهزار تن کوفی و بصری، به جنگ شامیان رفت، و سرانجام نتوانست در برابر تیراندازان حجّاج دوام بیاورد و بسیاری از سپاهیان او کشته یا اسیر شدند. ۵ - سرانجام بسطاماز آن پس، ابن اشعث و نیروهایش با نیروهای حجاج پیوسته در جنگ و گریز بودند. در یکی از همین جنگها، در سال ۸۳، در نزدیکی دجله، حجاج به اردوگاه ابن اشعث شبیخون زد که در آن عده بسیاری، از جمله بسطام کشته شدند. ۶ - کتابنامه• احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بغداد (بی تا). • عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمربارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. • علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۱ ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله بسطام بن مَصقَلة بن هبیرة شیبانی، شماره ۱۳۳۳. رده‌های این صفحه : تراجم
|